بررسی پاره ای نکات دستوری- بلاغی در غزلیات سعدی

بلاغت مجموعه شگردهایی است که کلام عادی را کم و بیش تبدیل به کلام ادبی می کند یا کلام ادبی را به سطح والاتری تعالی می بخشد. گاهی در مطالعه اشعار به شگردها و فنونی بلاغی بر می خوریم که در حیطه بلاغت سنتی تعریفی برای آن وجود ندارد و حتی گاهی با تعاریف موجود در کتابهای بلاغت سنتی در تضاد است. مثلا در کتابهای بلاغت سنتی صنعت ارصاد و تسهیم _ که در آن اجزاء جمله و نسق کلام به گونه ای باشد که مخاطب بتواند ادامه کلام را حدس بزند_ جزء صنایع بدیع معنوی است و آن را باعث زیبایی کلام دانسته اند در حالیکه طبق تئوری های جدید ادبی، ارصاد و تسهیم نمی تواند حسن شعر باشد زیرا قدرت پیش بینی زبان باعث می شود خواننده بر هیچ جزئی از زبان درنگ نکند و این سبب یکنواختی و ابتذال زبان می شود؛ برعکس، هرچقدر واژگان و عبارات غیرمنتظره و غریب باشد توجه بیشتری جلب می کند و زبان، تأثیرگذارتر و زیباتر می شود. در مورد زیبایی شناسی کلام سعدی سخن بسیار رفته و عناصر بلاغی لفظی و معنوی آن که نقش اعظمی در گرمی و دلنشینی شعر سعدی دارند بسیار مورد بررسی قرار گرفته است. آنچه در این نوشته بیشتر بدان پرداخته می شود تمرکز بر فنون و شگردهای بلاغی و دستوری است که در بلاغت سنتی اشاره دقیقی به آن نشده. این نوشته بررسی آن بخش از کلام سعدی است که در آن تغییراتی در کاربرد زبان ایجاد شده و به لحاظ واژگان، نحو یا معنا از هنجار زبان معمول، عدول شده، به هم ریختگی هایی در اجزای جمله صورت گرفته و شاعر از تمامی این موارد به نفع زیباسازی کلام خویش بهره برده است، سپس به تکرار واژگان پرداخته شده و با بررسی انواع تکرار واژه (تکرارآغازین، تکرار میانی، تکرار پایانی) و تکرارهای پنهان و تکرار واژه در موازنه و تکرار در واژه های متضاد، نشان داده شده که چگونه سعدی از این تکنیک _ که البته یکی از محبوب ترین شگردهای زبان شعر اوست _ در خدمت زیباسازی کلام استفاده می کند. همین طور به حذف عناصر جمله در شعر سعدی پرداخته شده و نشان داده شده که چگونه شاعر به سبب ضرورت شعری برخی عناصر جمله را بدون صدمه زدن به معنا و فصاحت کلام، و برای گریز از حشو، حذف، می کند. نیز بحثی آماری در مورد انواع منادا شده و تلاش بر این بوده به این سوالات پاسخ داده شود: محبوب ترین و پرکاربردترین حرف ندای سعدی در اشعار بررسی شده کدام است؟ چند درصد از تخلص های اشعار بصورت منادایی است و شاعر به چه میزان خود را مورد خطاب قرار داده ؟ شاعر در تخلص ها بیشتر تمایل دارد خود را چگونه و با چه حرف ندایی مخاطب قرار دهد ؟ مناداها از نظر نقش دستوری چگونه اند؟ بیشتر صفت هستند یا اسم؟ همچنین، واو ربط از نظر کارکرد دستوری و کارکرد معنایی آن بر حسب مقتضای کلام، بررسی شده است. نیز بر بسامد بالای کاربرد حرف نفی «نه» قبل از فعل که از ویژگی های زبان شعر سعدی است، تأکید شده است. شایان ذکر است غزلیات مورد بررسی، بخش طیبات دیوان غزلیات سعدی به تصحیح مرحوم دکتر یوسفی است که شامل سیصد و ده غزل می باشد. واژگان کلیدی: غزلهای سعدی، زبان شعر سعدی، بلاغت، دستور، زیبایی شناسی، برجسته سازی، هنجارشکنی، آشنایی زدایی، تکرار، حذف، منادا، واو ربط